Szczygliński Henryk Jan (1881–1944), malarz, grafik.

Ur. 19 I w Łodzi, był najmłodszym dzieckiem Franciszka (zm. 1909), skarbnika kasy oszczędnościowo-pożyczkowej w Łodzi, i Bronisławy z Moszyńskich; miał siostrę Marię (zm. 1969), zamężną Jankowską, i brata Bronisława (zm. przed r. 1939 w Warszawie), architekta. Po ojcu, pochodzącym z Żywca, posiadał obywatelstwo austriackie. Wg Marii Dąbrowskiej Szczyglińscy wywodzili się z osiadłej w Łodzi żydowskiej rodziny Stieglitzów, co nie znajduje potwierdzenia w dokumentach.

W Łodzi uczył się S. w gimnazjum i równocześnie w szkole rysunkowej Witolda Wołczackiego. Odrzucił propozycję stypendium w ASP w Petersburgu, natomiast w r. 1898 podjął studia na ASP w Monachium, w pracowni A. Ažbégo; następnie kształcił się tamże w prywatnej szkole Stanisława Grocholskiego. Od r. 1899 studiował na ASP w Krakowie, pod kierunkiem Jacka Malczewskiego. W l. 1900–3 był uczniem Teodora Axentowicza i z tego okresu pochodzi m.in. jego Autoportret (Muz. Narod. w Warszawie).

W październiku 1902 pokazał S. po raz pierwszy swoje obrazy na I Ogólnopolskim Salonie Okrężnym TPSP; razem z Tow. «Sztuka», którego został członkiem, wystawiał w listopadzie t.r. na Jesiennej Wystawie secesjonistów w Wiedniu. W r. 1903 wziął udział w kolejnych wystawach «Sztuki»: w lutym w TZSP w Warszawie, gdzie eksponował dwanaście pejzaży (m.in. Dworek), a w listopadzie w krakowskim TPSP. W październiku t.r. wystawiał w TPSP na Salonie. Obrazy Mały Rynek w nocy oraz Tyniec pokazał w lutym 1904 na II wystawie pejzażystów w warszawskim TZSP. Na dorocznej wystawie studentów wyróżniono go t.r. srebrną odznaką krakowskiej ASP. W styczniu 1905 uczestniczył w Krakowie w wystawie «Sztuki» oraz Nieustającej Wystawie TPSP; w lutym pokazał w Warszawie na wystawie «Sztuki» w TZSP Szary dzień, Lipę i Kościół Dominikanów w nocy. W l. 1904–7 kształcił się w krakowskiej ASP w klasie Jana Stanisławskiego i Leona Wyczółkowskiego. Był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły pejzażowej Stanisławskiego (obok Józefa i Stanisława Czajkowskich, Stefana Filipkiewicza, Stanisława Kamockiego i Stanisława Podgórskiego), jednak w odróżnieniu od mistrza malował na płótnie i stosował technikę olejną. Jego obrazy z tego okresu przedstawiały widoki Krakowa i okolic oraz podkrakowskich wsi, często w postaci nastrojowych nokturnów (Ruiny Tenczyna, Brzozy, Mały Rynek i Kościół św. Piotra). Operując syntetycznymi plamami barwnymi oraz przemyślaną grą światła i cienia, nadał kilku obrazom cechy symbolizmu (Wiosna, ok. 1907, Muz. Narod. w Krakowie). Dekorował wnętrza «Cukierni Lwowskiej» w Krakowie oraz projektował zaproszenia i plakaty dla istniejącego tam kabaretu «Zielony Balonik», m.in. w r. 1906 afisz Pijana Brama Floriańska. T.r. pokazał swe pastele w Salonie Grodka w Łodzi, a osiem pejzaży (m.in. Rondel i Bramę Floriańską) w TZSP w Warszawie. Już po śmierci Stanisławskiego wystawiał w kwietniu i listopadzie 1907 w TZSP w Warszawie i TPSP w Krakowie, a także t.r. w Moderne Galerie w Wiedniu (obok m.in. Filipkiewicza, Jana Laszczki i Kazimierza Pochwalskiego); zakupiony wtedy przez rząd austriacki Kościół Dominikanów w nocy, był do r. 1930 eksponowany w wiedeńskiej Österreichische Staatsgalerie (zaginiony). W grudniu 1907 w krakowskim TPSP współorganizował S. wystawę pośmiertną Stanisławskiego oraz wystawę jego uczniów; na tej ostatniej pokazał sześć swych obrazów. W l. 1908–9 w TZSP w Warszawie eksponował obrazy Dworek, Noc księżycowa, Kwiaty, Róże i Lipa. W r. 1909 Warszawskie Stow. Techników zatrudniło go na Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie jako kierownika Pawilonu Sztuki. Po śmierci ojca wrócił S. t.r. do Łodzi. Zorganizował tam Koło Artystyczno-Literackie, urządził ekspozycję swoich prac, a na wystawie okrężnej prowadził wykłady o Stanisławie Wyspiańskim. Nadal wystawiał w Warszawie w TZSP: w r. 1910 Dworek, w r. 1911 Kościół Mariacki i Nokturn cmentarny, na przełomie l. 1911 i 1912 Pierwszy śnieg, a w r. 1912 Przed burzą, Po burzy, Wiosenne śniegi, Z doliny nowotarskiej i Pilicę.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. jako obywatel austriacki został w sierpniu 1914 aresztowany; udało mu się zbiec, a dzięki wykradzionej liście ostrzegł osoby wyznaczone do internowania. Następnie przekradł się przez linię frontu i pieszo dotarł do Krakowa, gdzie zgłosił się do powstających Legionów Polskich. Jako wachmistrz otrzymał przydział do 4. plutonu 2. szwadronu ułanów rtm. Zbigniewa Dunin-Wąsowicza; służył tam wraz z innymi malarzami, Kasprem Żelechowskim i Józefem Ryszkiewiczem. Na swej szabli wygrawerował w sierpniu t.r. tekst anonimowej piosenki żołnierskiej (obecnie szabla w Muz. Militariów we Wrocławiu, a utwór znany jest jako «piosenka z szabli» z muzyką Pawła Orkisza). Odkomenderowany jesienią t.r. do dep. wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego, wrócił następnie do swego plutonu. Wiosną 1915 walczył na pograniczu bukowińsko-besarabskim i 13 VI t.r. obserwował szarżę pod Rokitną; namalował potem obraz Mogiły poległych pod Rokitną (obecnie w Muz. WP w Warszawie). Od jesieni t.r. uczestniczył w kampanii legionowej na Wołyniu i z tego okresu pochodzą obrazy: Wiosna. Fragment cmentarza w Wołczecku, Wigilia żołnierza, Cmentarz nad Styrem, Moja kwatera w Czewlu, Wołyń (dwa ostatnie zaginione), a także szkic Wołczeck, przedstawiający wnętrze wiejskiej chaty; wykonywał również rysunki, głównie portrety legionistow, pejzaże oraz sceny obrazujące skutki wojny. W r. 1916 przebywał w Lublinie, gdzie poznał Dąbrowską (miał z nią romans, zakończony w grudniu t.r.). W kwietniu 1917 na wystawie Legionów Polskich w Warszawie eksponował m.in. obraz Odpoczynek w Czewlu oraz autolitografię Cmentarzysko. W r. 1918 pokazał dwie prace o tematyce legionowej w Lublinie. Uczestniczył t.r. w Salonach Wiosennym, Jesiennym i Dorocznym TZSP w Warszawie, ponadto w październiku miał tam wystawę indywidualną.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wziął S. udział w marcu 1919 w Warszawie w Pierwszym Powszechnym Zjeździe Polskich Artystów Plastyków i Delegatów Rady Sztuki. Wszedł do założonego w grudniu 1919 Tow. Polskich Artystów Grafików oraz redakcji wydawanego przez nie pisma „Teka Grafików”; był też członkiem Zarządu TZSP. T.r. został naczelnikiem wydz. druków w Urzędzie Pożyczek Państw. Eksponował t.r. w TZSP na Salonie Dorocznym, a w grudniu miał wystawę indywidualną w krakowskim TPSP, na której pokazał sześćdziesiąt trzy prace. W maju 1920 uczestniczył w XII Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Wenecji. Wkrótce potem, w związku z wojną polsko-sowiecką 1920 r., zgłosił się do WP; przydzielony w stopniu porucznika do 2. p. Szwoleżerów Rokitniańskich, walczył w sierpniu t.r. w obronie Włocławka.

Na początku l. dwudziestych przyłączył się S. do Konfraterni Artystów, założonej w grudniu 1920 przez Juliana Fałata w Toruniu dla krzewienia sztuki rodzimej na Pomorzu. Wspólnie z Felicjanem Szczęsnym Kowarskim i Henrykiem Nowiną-Czernym otworzył w tym mieście w lipcu 1921 Zakład Graficzny «Sztuka», specjalizujący się w wydawnictwach litograficznych. Wiosną t.r. wziął udział w Wystawie Sztuki Polskiej, zorganizowanej w Paryżu przez Biuro Propagandy Zagranicznej Prezydium Rady Ministrów, a w grudniu w Salonie Dorocznym TZSP w Warszawie. T.r. został członkiem Warszawskiego Tow. Artystów (WTA) i objął jego prezesurę. Zainicjował wówczas ogólnopolski konkurs na grafikę dewocjonalną, połączony z wystawą w TZSP; z okazji pierwszej takiej ekspozycji opublikował w r. 1922 artykuł Grafika w sztuce kościelnej („Grafika Pol.” z. 8). W maju 1923 pokazał swe prace na X Wystawie Tow. Artystycznego «Sztuka». Zabiegając o założenie Związku Zawodowego Artystów, ogłosił artykuł Dola wolnych zawodów w okresie obecnego przesilenia gospodarczego… („Kur. Poranny” 1924 nr 319). Wobec podjętego przez twórców bojkotu Salonu Jesiennego TZSP, zorganizował w grudniu 1924 Salon Jesienny WTA; w grupie szkoły Stanisławskiego pokazał tam również własne obrazy. W tym okresie namalował m.in. Wieczór na wsi (Muz. Okręgowe w Toruniu) oraz Rybaka na jeziorze (1923, Muz. Narod. w Warszawie).

W r. 1925 ustąpił S. z funkcji prezesa WTA; mieszkając i pracując w Warszawie przy ul. Szopena 1, zajął się głównie własną twórczością. Malował obrazy w jaśniejszym kolorycie, chętnie używał fioletu i różu. Na podstawie rysunkowych szkiców tworzył liryczne pejzaże, często nizinne, ukazywane w różnych porach dnia; czasem wprowadzał sztafaż. Duża część jego obrazów z tego okresu zaginęła, do zachowanych należą m.in. Odpust św. Rozalii na Kurpiach (ok. 1930, Muz. Okręgowe w Lublinie) i Krajobraz zimowy (ok. 1930, Muz. Narod. w Krakowie) oraz znajdujące się w zbiorach prywatnych: Pejzaż z rybakami (ok. 1930), Wschód księżyca (ok. 1932), Dworek Czerniaków koło Wilanowa (1935), Wiosna w Zakopanem (1936) i Pejzaż (ok. 1938). S. uczestniczył w tym okresie w kilkunastu zbiorowych prezentacjach w TZSP, m.in. „Zima w Polsce” (1929), gdzie za obraz Jesień otrzymał srebrny medal, „Wielka wystawa wiosenna” (1931), „Wystawa dzieł Stanisława Wyspiańskiego i Jana Stanisławskiego i jego uczniów” (1933), „Najpiękniejszy portret męski” (1935), „Warszawa w obrazach” (1936) i „Wystawa polskiego malarstwa batalistycznego” (1939). Z okazji trzydziestolecia pracy artystycznej urządził w r. 1932 w TZSP wystawę indywidualną; w listopadzie t.r. otrzymał Dyplom Honorowy Zachęty. W TZSP wystawiał także na Salonach Dorocznych: w r. 1930 otrzymał nagrodę jubileuszową Zachęty za obraz Prom pod Ostrym Kołem, w r. 1931 nagrodę Miłośników TZSP za obraz Przed nabożeństwem, a w r. 1933 I Nagrodę Miasta Stołecznego Warszawy. Po raz ostatni wystawiał w TZSP w r. 1936, pokazując na wystawie indywidualnej dwadzieścia pięć prac. W marcu 1937, podczas gaszenia pożaru w mieszkaniu i pracowni S-ego, znacznie ucierpiały znajdujące się tam jego obrazy.

W czasie okupacji niemieckiej S. został w r. 1941 wysiedlony z mieszkania przy ul. Szopena; zamieszkał wówczas przy ul. Piusa XI (dawniej i obecnie ul. Piękna). Chory na raka, zmarł 24 IX 1944 w Warszawie i został pochowany na skwerze u zbiegu ulic Piusa XI, Mokotowskiej i Kruczej; ciało ekshumowano w r. 1946 i przeniesiono na cmentarz Powązkowski. S. był odznaczony w r. 1922 Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Walecznych.

W zawartym 30 I 1917 w Warszawie małżeństwie z Felicją z Frydlenderów (zm. 1961), skrzypaczką, miał S. syna Macieja, inżyniera.

Prace S-ego znajdują się w muzeach narodowych w Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu, Muz. WP w Warszawie, Muz. Sztuki w Łodzi, muzeach okręgowych w Białymstoku, Częstochowie, Lublinie, Suwałkach i Toruniu, Muz. Mazowieckim w Płocku, Muz. Śląskim w Katowicach, Muz. Śląska Opolskiego w Opolu oraz Muz. Warmii i Mazur w Olsztynie.

W okresie powojennym obrazy S-ego pokazywano na wystawach w Krakowie: „Malarstwo krakowskie w okresie Młodej Polski” (1956), „Jan Stanisławski i jego szkoła w pięćdziesięciolecie śmierci artysty” (1957), „Malarstwo i malowanie od romantyzmu do taszyzmu” (1969), „Wystawa Jubileuszowa 150-lecia ASP w Krakowie 1818–1969” (1969) i „Wychowankowie i pedagodzy krakowskiej ASP w Legionach” (1988) oraz Warszawie: „Grafika polska około 1900” (1968), „Romantyzm i romantyczność w sztuce polskiej” (1975, pokazywana także w Krakowie i Paryżu) i „Młoda Polska. Słowa. Obrazy. Przestrzenie” (2007), a także na ekspozycjach: „Sztuka Młodej Polski” w Budejovicach w Czechosłowacji (1973), „Autoportrety malarzy polskich” w Łodzi (1977), „Pejzaż w malarstwie polskim” w Gnieźnie (1986), „Wege zur Moderne und die Ažbé-Schule in München” w Wiesbaden i Lublanie (1988/9) oraz „Obraz świata, który przemija” w Krakowie i „Malarstwo polskie XIX i XX w. z kolekcji prywatnych” w Przysusze (obie 2007). Monograficzna wystawa „Henryk Szczygliński 1881–1944” odbyła się w r. 1994 w Muz. Okręgowym w Białymstoku.

Autoportret, olej. z r. 1900, w Muz. Narod. w W.; Portret dłuta Xawerego Dunikowskiego, brąz, z r. 1898, w Muz. Narod. w Kr.; – Słownik malarzy polskich od średniowiecza do modernizmu, W. 1998 I; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, s. 237; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, XXXII; – Autoportrety malarzy polskich, Ł. 1977; X Wystawa Artystów Polskich „Sztuka”, W. 1923; Grafika Polska około 1900, W. 1968; Grzymała-Siedlecki A., Mitarski W., Jan Stanisławski. Wystawa pośmiertna, Kr. 1907; Henryk Szczygliński, W. 1912; Jan Stanisławski i jego szkoła w pięćdziesięciolecie śmierci artysty, Kr. 1957; Katalog galerii współczesnej Muzeum Narodowego w Krakowie, Kr. [ok. 1930]; Katalog Wystawy Jubileuszowej krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, Lw. 1905; Katalog wystawy jubileuszowej TZSP w Królestwie Polskim 1910–1911, W. 1911; Katalog wystawy Legionów Polskich, Lw. 1917 s. 23; Katalog wystawy Salon 1903, Lw. 1903; Katalog wystawy zbiorowej TZSP, W. 1912; Katalog zbiorowej wystawy prac Henryka Szczyglińskiego, W. 1918; Katalog zbiorowej wystawy prac Henryka Szczyglińskiego, Kr. 1919; Katalog zbiorów TZSP w Warszawie, W. 1938 s. 47; Kozakowska S., Małkiewicz B., Malarstwo polskie od około 1890 do 1945 roku. Katalog zbiorów Muz. Narodowego w Krakowie, Kr. 1997; Król A., Obraz świata, który przemija. Inspiracje sztuką Japonii w malarstwie Jana Stanisławskiego i jego uczniów, Kr. 2007; Malarstwo i malowanie od romantyzmu do taszyzmu, Kr. 1969 nr 89; Malarstwo krakowskie w okresie Młodej Polski, Kr. 1956; Malarstwo, rysunek, grafika, najciekawsze nabytki lat 1976–1980, Białystok 1981; Pejzaż w malarstwie polskim XIX i XX w., Gniezno 1980; I wystawa widoków pp. Stanisława Czajkowskiego, St. Kamockiego, Ant. Procajłowicza, Henr. Szczyglińskiego, Kr. 1903; Polskie Malarstwo Batalistyczne, W. 1939; Przewodnik TZSP 78, W. 1932; toż 84, W. 1933; toż 100, W. 1935; toż 109, W. 1936; Romantyzm i romantyczność w sztuce polskiej XIX i XX wieku, W. 1975; Salon Doroczny TZSP, W. 1917, 1918, 1919; Salon Wiosenny Artystów Warszawskich, W. 1917, 1918; Sztuka Młodej Polski, Budejovice 1973; Wege zur Moderne und die Ažbé-Schule in München, Wiesbaden 1988; Wychowankowie i pedagodzy krakowskiej ASP w Legionach, Kr. 1988; Wystawa Dzieł Sztuki, Kr. 1902; Wystawa jubileuszowa dzieł Henryka Szczyglińskiego, W. 1932; Wystawa Jubileuszowa 150-lecia ASP w Krakowie 1918–1969, Kr. 1969; Wystawa Legionów Polskich, W. 1917; Wystawa Legionów Polskich, L. 1917; Wystawa Polska wieś drewniana w malarstwie, Ciechanowiec 1980; Wystawa polskiego malarstwa batalistycznego, W. 1939; Wystawa sztuki współczesnej, Lw. 1913; – [Breza A.] A.B., Z TZSP w Warszawie (obrazy H. Szczyglińskiego i S. Masłowskiego), „Świat” 1912 nr 43 s. 3–4; Bunikiewicz W., Henryk Szczygliński w trzydziestolecie twórczości, tamże 1932 nr 47 s. 11; tenże, Wielki Jarmark sztuki w Warszawie, tamże 1933 nr 14 s. 9; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., II, III; Gawiński A., Mocne i blade kolory (wrażenia z wystaw warszawskich), „Sfinks” T. 20: 1912 z. 59 s. 294–7; Hlebowicz M. B., Henryk Szczygliński 1881–1944. Życie i twórczość, (praca magisterska z r. 1989 na KUL); Hurajewicz M., O Żydach malarzach w sztuce polskiej, „Ogniwo” 1921 nr 1 s. 31–8; Husarski W., Henryk Szczygliński, „Tyg. Ilustr.” 1932 nr 49 s. 787; Krzysztofowicz-Kozakowska S., Historia malarstwa polskiego, Kr. 2000; taż, Sztuka Młodej Polski, Kr. 2003; Melbechowska-Luty A., Nokturny. Widoki nocy w malarstwie polskim, W. 1999; Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914–1918, Kr. 1999; Mróz B. M., Henryk Szczygliński malarz nieznany. Motywy monachijskie w jego twórczości, w: Malarze polscy w Monachium, Suwałki 2005; Nabytki Muzeum Narodowego w Poznaniu w latach 1976–1979, „Studia Muz.” T. 13: 1982 s. 238; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Pol. życie artyst. w l. 1945–1960; Pruszyński Z., Jama Michalika. Zielony Balonik, Kr. 1930; Rostworowski S., Szarża pod Rokitną, Kr. 1916; Skorobohata-Stankiewicz Z., Ze sztuk plastycznych, „Bluszcz” 1912 nr 43 s. 486; Stępień H., Liczbińska M., Artyści polscy w środowisku monachijskim w l. 1928–1914, W. 1994; 175 lat nauczania malarstwa, rzeźby i grafiki w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Kr. 1994; Waśkowski A., Henryk Szczygliński, „Maski” 1919 z. 11 s. 172; – Dąbrowska M., Dzienniki, 1945–1950, W. 1988 III 176, 190–1; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; Wiercińska, Katalog prac TZSP; – „Czas” 1933 nr 291; „Maski” 1919 nr 11 s. 172; „Nowości Ilustr.” 1907 nr 48 s. 9–10; „Sztuki Piękne” 1933 s. 193, 421; „Świat” 1917 nr 14; „Tyg. Ilustr.” 1904 nr 6 s. 119, 1906 nr 8 s. 161, nr 24 s. 455–6, 1917 nr 14 s. 170, 1918 nr 40 s. 441; – Arch. ASP w Kr.: sygn. KS 1–3 (Księgi świadectw), sygn. T18B (Rodowody studentów z l. 1896–1907).

Jolanta Laskownicka